OS PIONEIROS DE CHUECA

Historias dos primeiros comerciantes que transformaron un barrio deprimido do centro.

Case 30 anos despois, hai 300 locais dirixidos aos gais nunha área vibrante.

ROSA RIVAS – EL PAIS.COM

Fai case 30 anos, Chueca non era Chueca. Antes de ser un Soho castizo de tendencias e restaurantes, mesmo un imán de turismo internacional -do que se vanglorian agora as autoridades conservadoras- antes das festas do Orgullo cuxas xentíos (dous millóns de persoas na rúa durante os 10 días do ano pasado) despídense en parte este ano para expulsar as actividades máis molestas para a veciñanza, á zona chamábana "yonquilandia". Era un territorio comanche, e alí penetráronse uns valentes. Eran os oitenta. Un modelo de veciñanza madrileña xestaba a súa. De noite e de día, os homosexuais apostaron pola visibilidade. Un café, unha discoteca, unha libraría, unha inmobiliaria e unha asociación de activistas formaron parte desa redecoración vital e económica dunha área de Madrid. Veintitantos anos despois da súa aventura, hai 300 negocios dirixidos aos gais, lesbianas e transexuais, fan memoria.

FESTA DE NOITE

"Plantámonos con dous narices", di José Barbarroja, dono da famosa discoteca Black and White (www.discoblack-white.net), na rúa da Liberdade esquina con Gravina, á mantenta do empeño de quen a principios dos oitenta abriron os primeiros negocios nunha zona degradada e barata, precisamente porque ninguén quería mudarse alí, a pesar de ser un sito estratéxico, preto da Gran Vía e da Castelá. "Pero os empresarios demos a nota e empezamos a desenvolver o barrio. Houbo momentos moi difíciles, e logo entre 1990 e 1995 tivemos as mellores etapas. Os veciños apoiáronnos. Mereceu a pena", recoñece José, que empezou de encargado en B&W antes de asumir a titularidade do local.

"Asaltaban ás señoras cando saían coas bolsas da compra do mercado de San Antón", lembra José do "sinvivir" que en 1982 rodeaba a praza de Chueca, con argumentos moi pouco festivos que o autor de zarzuelas que dá nome ao sitio atopase difíciles de ironizar. Atribúe a limpeza do barrio a "un policía enrolado". O distrito centro débelle moito a Juan Luís Méndez Moreno, xa desaparecido, que foi tamén comisario xeral da Policía Científica.

Desafiando as circunstancias, B&W, con tres escenarios "e distintos ambientes", era unha festa cada noite. O petardeo famoso deixábase caer por alí, o propio José saía vestido de estrellona (e co seu bigote) tanto ao escenario como á porta se lle pedían papeis ou saudaba a algún cliente que se ía ou viña en taxi de madrugada (non se podía pasear tan ricamente como agora). B&W converteuse nun sitio de referencia, onde sempre se cantaba o A quen lle importa de Alaska. "A xente non se imaxinaba que iamos chegar onde chegamos: a ser número un en Europa e no mundo en liberdades. Está claro que se pode revitalizar un barrio", opina José. "O noso éxito en Chueca foi a orde".

E esa orde incluía todos os momentos da vida cotiá. Os pioneiros de Chueca querían terminar coa síndrome de Cincenta. Nada de desaparecer coa madrugada e recollerse aos armarios.

PORTAS ABERTAS

"Una puerta abierta del armario fue la puerta abierta del Figueroa", cuenta Antonio Cruz, que con su socio Andrés Rubio montó en 1981 el Café Figueroa (una placa en su fachada lo recuerda). No querían hacer un gueto o refugio, sino "un sitio para todo el mundo", ya que "en los ochenta se vivía una explosión de libertad". Cafetín para los paseantes por Hortaleza, de noche organizaba fiestas (de cumpleaños, de recuerdos musicales...) "abiertas para los que entendían y los que no". Sus carnavales tuvieron fama, pero el local (abierto a diario desde la tarde hasta la noche y la madrugada los fines de semana) no se llena como antes. "Hay mucha competencia", señala Antonio. "En los ochenta éramos el único café gay, ahora hay 20", añade Andrés. El café es todavía punto de escala tras la travesía por las tiendas de muestras de zapatos de la calle de Augusto Figueroa. Ahora está "acosado" por las zanjas y las vallas de las obras de peatonalización del barrio. "Esperemos que sea para bien", dicen sus dueños. En su momento hicieron una apuesta, "algo abierto en un mundo cerrado". Y funcionó. "Más que un orgullo", según Andrés, "lo de ser los primeros fue una oportunidad".

E de oportunidades encheuse o panorama inmobiliario en Chueca. "Ao principio ninguén quería vir. Se me chamaba unha nai para alugar un piso a un fillo estudante dicíame: 'Non lle poñas onde os borrachos e os drogotas'. Eu dicíalles que a zona se estaba pondo ben e tranquila. E xa ves, agora está de moda e os prezos son altísimos", di Carlos Gamero, o responsable da inmobiliaria Gamero. "Fai 38 anos ensinabamos os pisos ás oito da mañá. Nos noventa xa a cousa despegou. Acórdome que me dixo un xornalista alemán: 'Cóntelles aos seus clientes que esta zona vai ser cotizada'. E así foi, a subida de prezos foi dun 200%. E Fuencarral, con todas as tendas de moda, está máis cara que Serrano", explica Gamero. Cifras? 24.000 euros de aluguer por un local de 200 metros cadrados.

VISIBILIDADE DE DIA

Da subida estratosférica de alugueres sabe o pioneira Mili Hernández, que con Arnaldo Gancedo montou Berkana en 1993 en plena praza de Chueca. "Entón pedíronnos 125.000 pesetas ao mes e déronnos as grazas". Anos despois houbo que mudarse a Hortaleza, a outro lugar con prezo razoable (en 2001 pedían 7.000 euros polo local da praza). Berkana (www.libreriaberkana.com) naceu como libraría e foi algo máis: "Eramos psicólogos, asesores, confidentes... Organizabamos actividades culturais, convidabamos á prensa... Tiñamos claro que había que potenciar a visibilidade. Eu saíra do armario e non pensaba volver", conta Mili, cuxo proxecto é un centro bibliográfico e videográfico de referencia en documentación sobre cultura homosexual. No arranque, Berkana impulsou ademais a creación dun plano do barrio, algo que foi clave para pór Chueca no mapa social.

Cando mira atrás, Mili Hernández pon no tapete que "aproveitándose do poder adquisitivo dos habitantes de Chueca até os homófobos sacaron partido". "Grazas aos gais e ás lesbianas moitos empresarios fixéronse de ouro". Tamén critica que falta o activismo do principio, que queda unha materia pendente: "Potenciar Chueca como foco e motor cultural".

ACTIVISMO E DEREITOS

O Cogam (Colectivo de Lesbianas, Gais, Transexuais e Bisexuais de Madrid, www.cogam.org), nacido en 1985, foi axitador do activismo político e da loita polos dereitos. O hoxe concelleiro do Concello de Madrid Pedro Zerolo (cotizado celebrante de vodas gais) levou a sede do Cogam ao centro neurálxico do territorio, onde el residía. Él chama a Chueca "o corazón que bombeou a creación de veciñanza e de cidadanía". "A limpeza do barrio foi ás costas do Concello. Fixemos unha aposta por espazos para vivir en liberdade e fraguamos un modelo local e mundial de diversidade", recalca. Coincide con Mili en que Chueca foi terreo de abono para "un movemento social que buscaba un espazo". "Os pioneiros eramos unha rede social sen o Facebook", ironiza a responsable de Berkana. Unha rede cuxo obxectivo era a visibilidade diúrna, non só a nocturna.

Chueca tivo un efecto chamada a xentes de todo Madrid e de todo o territorio nacional. Coa colaboración dos veciños foi un laboratorio de coexistencia". Fachadas arranxadas, balcóns con flores, deseños do século XXI mesturados co rescate de arquitectura histórica madrileña... A estética urbana do barrio esconde e rezuma unha ética, "unha experiencia sociopolítica", segundo o concelleiro socialista e activista gai Pedro Zerolo. Porque ten claro que "sen Chueca non fose posible a igualdade".